By Γιώργος Νίκου 
Στις 25 Νοεμβρίου του 2024 συμπληρώνονται 82 χρόνια από την ημέρα που η γέφυρα του Γοργοποτάμου ξέφυγε από τα… στενά όρια της Ελλάδας. Γράφτηκε στα βιβλία της ιστορίας και έγινε γνωστή σε όλο τον κόσμο για τα όσα κομβικά για την έκβαση του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου διαδραματίστηκαν εκεί.
Με αφορμή την επέτειο από την ανατίναξη της γέφυρας από τους Έλληνες αντάρτες και τις συμμαχικές δυνάμεις, το lamia-world.gr κάνει βουτιά στην ιστορία της «θρυλικής» γέφυρας που εξακολουθεί να στέκεται επιβλητική δέκα χιλιόμετρα έξω από το κέντρο της Λαμίας.
Παρακάτω θα μιλήσουμε για το πότε κατασκευάστηκε, με πιο σκοπό και ποια είναι τα σημεία – σταθμοί στην ιστορία της.
Πότε κατασκευάστηκε η γέφυρα του Γοργοποτάμου;
Η πλειοψηφία των Ελλήνων έχει συνδεδεμένη την γέφυρα του Γοργοποτάμου με το σαμποτάζ κατά των Ναζί το 1942. Η αλήθεια όμως είναι πως πρόκειται -έτσι κι αλλιώς- για μια από τις ιστορικότερες γέφυρες της σύγχρονης Ελλάδας. Για την ακρίβεια, μετρούσε ήδη τέσσερις δεκαετίες ζωής στα χρόνια της γερμανικής κατοχής.
Η κατασκευή της γέφυρας ολοκληρώθηκε το 1905 και είναι δημιούργημα της γαλλικής εταιρίας «Batignoles», η οποία ηγούταν της «Εταιρίας Ελληνικών Σιδηροδρόμων» που μόλις είχε δημιουργηθεί, στο πλαίσιο της σύνδεσης της σιδηροδρομικής γραμμής Αθηνών – Λάρισας. Ουσιαστικά, το έργο της δημιουργίας της αφορούσε την σύνδεση του τμήματος Λαμία – Μπράλος μέσω των ορεινών όγκων, γλυτώνοντας αρκετά χιλιόμετρα.
Μέχρι τότε, ο σιδηρόδρομος έκανε δρομολόγια από την Αθήνα μέχρι τον Μπράλο. Στις 20 Ιουλίου του 1905, δόθηκε σε χρήση το δίκτυο από τον Μπράλο μέχρι το Λιανοκλάδι (συμπεριλαμβανομένης και της γέφυρας του Γοργοποτάμου). Από εκεί, με τοπικές γραμμές εξυπηρετούταν το τμήμα των γραμμών από τη Λαμία έως τη Λάρισα. Επίσημα τρία χρόνια αργότερα, στις 24 Αυγούστου του 1908 το σιδηροδρομικό δίκτυο ενοποιήθηκε από την Αθήνα έως τη Λάρισα.
Για να αντιληφθεί κανείς τη σημασία του συγκεκριμένου έργου, θα πρέπει να αναλογιστεί πως μιλάμε για μια από τις πιο σύγχρονες γέφυρες της τότε Ευρώπης. Και μάλιστα σε μια Ελλάδα που μετρούσε 75 χρόνια από την ημέρα που έγινε επίσημο κράτος.
Όσον αφορά το κόστος κατασκευής και συντήρησης, η αρχική επένδυση για την κατασκευή της στις αρχές του 20ου αιώνα ήταν εξαιρετικά υψηλή για τα δεδομένα της εποχής, αν και ακριβείς αριθμοί δεν καταγράφονται στις πηγές που εξετάστηκαν. Μέχρι και σήμερα, συνεχίζουν να γίνονται εργασίες συντήρησης και κυρίως αφορούν τη στατική της επάρκεια (μέχρι πριν λίγα χρόνια και την σιδηροδρομική κυκλοφορία). Άλλωστε τόσο ο χρόνος, όσο και η ανατίναξη της το 1942 την έχουν επιβαρύνει σημαντικά.
Η τελευταία είναι και εκείνη που της προκάλεσε σημαντικότατες φθορές στα θεμέλια της, καθιστώντας επιτακτική ανάγκη την συντήρηση της ανά τακτά χρονιά διαστήματα. Μάλιστα, αποκαταστάθηκε πλήρως έξι χρόνια αργότερα (σ.σ. ήδη οι Ιταλοί την είχαν επισκευάσει μερικώς το 1943). Το 1948, μετά από επεμβάσεις ελληνικών συνεργείων και διεθνών φορέων. Το συνολικό κόστος των παρεμβάσεων δεν αναγράφεται σε δημόσιους φακέλους, ωστόσο εκτιμάτε πως είναι επίσης δυσθεώρητο. Ειδικά για μια Ελλάδα που βρισκόταν εν μέσω εμφυλίου πολέμου.
Ακόμα και σήμερα πάντως, παρότι πλέον η σιδηροδρομική γραμμή έχει μεταφερθεί στα πεδινά, η γέφυρα του Γοργοποτάμου παραμένει λειτουργική. Οι ανάγκες συντήρησης επικεντρώνονται κυρίως στην προστασία από τη διάβρωση και τη διασφάλιση της σταθερότητάς της, ενώ είναι ελεύθερη για το κοινό προς επίσκεψη.
Η γέφυρα του Γοργοποτάμου σήμερα
Τα τελευταία χρόνια η γέφυρα του Γοργοποτάμου «παροπλίστηκε» από το ελληνικό Κράτος και τον ΟΣΕ, στο πλαίσιο του εκσυγχρονισμού της γραμμής Αθήνα – Θεσσαλονίκη. Φυσικά παραμένει εκεί όμως εξίσου επιβλητική. Αποτελεί ιστορικό μνημείο, διατηρώντας συμβολικό χαρακτήρα λόγω της συνεισφοράς της στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και κυρίως της ανατίναξής της το 1942, που υπήρξε σημαντικό γεγονός της Εθνικής Αντίστασης. Μάλιστα, κάτω από τη γέφυρα κάθε χρόνο γιορτάζεται στα τέλη Νοέμβρη η επέτειος από την ανατίναξη της.
Η γέφυρα βρίσκεται σε σχετικά καλή κατάσταση και μάλιστα, δεν είναι λίγοι οι τουρίστες που ανεβαίνουν πάνω στις γραμμές για να απολαύσουν τη θέα. Εξάλλου, η περιοχή γύρω από τη γέφυρα είναι δημοφιλής για πεζοπορία και ιστορικές περιηγήσεις.
Το ιστορικό σαμποτάζ του 1942
Όπως ειπώθηκε παραπάνω, η ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοποτάμου το Νοέμβριο του 1942, αποτελεί σημείο αναφοράς -όχι μόνο για την ιστορία της ίδιας- αλλά και για την εξέλιξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου στο σύνολο του. Πρόκειται αναμφίβολα μια από τις μεγαλύτερες πράξεις αντίστασης κατά του Άξονα για όλη την Ευρώπη.
Σε αυτό συμμετείχαν -ίσως και για μοναδική φορά- ενωμένες οι ελληνικές αντιστασιακές ομάδες. Και κυρίως οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ, με τους καπετάνιους Άρη Βελουχιώτη και Ναπολέων Ζέρβα να συνεργάζονται με τις βρετανικές ειδικές δυνάμεις. Στόχος ήταν η καταστροφή της γέφυρας, προκειμένου να αποκοπεί ο ανεφοδιασμός των γερμανικών δυνάμεων που μάχονταν στη Βόρεια Αφρική. Βέβαια, η μάχη του Ελ Αλαμέιν είχε ήδη κριθεί στις 25 Νοεμβρίου του 1942 και εν τέλει το σαμποτάζ απέκτησε συμβολική σημασία. Αποτέλεσε ωστόσο το πρώτο καίριο πλήγμα των Συμμάχων κατά των δυνάμεων του Άξονα.
Μέρος στην επιχείρηση έλαβαν 86 αντάρτες του ΕΛΑΣ, άλλοι 52 του ΕΔΕΣ και 14 κομάντος του Αγγλού στρατού. Αυτοί είχαν να αντιμετωπίζουν τη φρουρά της γέφυρας. Εκείνη αποτελούταν από 100 Ιταλούς στρατιώτες και πέντε Γερμανούς, ενώ είχε στη διάθεση της βαρύ οπλισμό. Η επιχείρηση ονομάστηκε από το Στρατηγείο της Μέσης Ανατολής ως «Operation Harling», ενώ σε πρώτη φάση εξεταζόταν το κατά πόσο το σαμποτάζ ήταν εφικτό να γίνει σε δύο ακόμα γειτονικές γέφυρες. Εκείνη της Παπαδιάς και εκείνη του Ασωπού. Εν τέλει, οι συνθήκες στην περιοχή του Γοργοποτάμου κρίθηκαν πιο ευνοϊκές για τη δράση των συμμάχων και επιλέχθηκε η συγκεκριμένη γέφυρα.
Εδώ πάντως αξίζει να ειπωθεί πως ένα χρόνο αργότερα, τον Ιούνιο του 1943 ανατινάχθηκε και η γέφυρα του Ασωπού. Στη συγκεκριμένη επιχείρηση ωστόσο έλαβαν μέρος μόνο Βρετανοί αξιωματικοί.
Σήμερα, κάτω από τη γέφυρα υπάρχει το μνημείο του σπουδαίου εικαστικού Γιώργου Ζογγολόπουλου. Πρόκειται για μια διαφανή σφαίρα, που λειτουργεί ως σημείο μνήμης και υπερηφάνειας. Αποτυπώνει την έννοια της ομοψυχίας και εστιάζει στην από κοινού δράση αριστερών και δεξιών ανταρτών με στόχο την ελευθερία της Ελλάδας.
Η ανατίναξη της νάρκης το 1964
Ειδική αναφορά αξίζει να γίνει στο «μακελειό» που συνέβη στη γέφυρα του Γοργοποτάμου το 1964 και το οποίο δεν είναι ιδιαίτερα γνωστό, κυρίως λόγω της… σύνδεσης του με τον εμφύλιο πόλεμο που ακολούθησε του Β’ Παγκοσμίου.
Συγκεκριμένα, στις 29 Νοεμβρίου του 1964 και στους εορτασμούς για τα 22 χρόνια από την ανατίναξη της γέφυρας στο σημείο εξερράγη νάρκη. Από την έκρηξη έχασαν τη ζωή τους συνολικά 13 άτομα, ενώ άλλα 51 τραυματίστηκαν σοβαρά. Η έκρηξη σημειώθηκε κατά την αποχώρηση του συγκεντρωμένου πλήθους και ενώ ήδη είχαν αναχωρήσει οι επίσημοι.
Το πόρισμα των ανακριτικών αρχών έκανε λόγο για νάρκη αμερικάνικου Τύπου που είχε τοποθετηθεί από το στρατό κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου. Βέβαια, στον Τύπο της εποχής υπάρχουν σαφέστατες υπόνοιες εσκεμμένης ενέργειας, εις βάρος ενός πλήθους περίπου 10.000 ανθρώπων που συνδέονταν με την Αριστερά.
Τα δημοσιεύματα της εποχής στις εφημερίδες της Λαμίας έκαναν λόγο για εκατόμβη νεκρών. Αναφέρεται πως το Νοσοκομείο Λαμίας γέμισε φέρετρα, ενώ ανάμεσα σε αυτούς που έχασαν τη ζωή τους ήταν και μία ανήλικη. Επρόκειτο για την 12χρονη Κική Λιακοπούλου, που είχε μεταβεί στην εκδήλωση με τους γονείς της από το Δομοκό.
Βέβαια, το κλίμα στην εκδήλωση ήταν ιδιαίτερα επεισοδιακό. Ήταν η πρώτη φορά που το ελληνικό Κράτος ανέλαβε επίσημα την διοργάνωση του εορτασμού εν μέσω πολύ επιβαρυμένου πολιτικού κλίματος. Λίγες ημέρες νωρίτερα, ο Αναπληρωτής Υπουργός Συντονισμού Ανδρέας Παπανδρέου είχε παραιτηθεί από την Κυβέρνηση της Ένωσης Κέντρου του Γεωργίου Παπανδρέου, λόγω του «Σκανδάλου Σκιαδαρέση» για το οποίο είχε κατηγορηθεί από την εφημερίδα «Ελευθερία», προσκείμενη στον Υπουργό Οικονομικών Κώστα Μητσοτάκη.
Το όλο βαρύ κλίμα έγινε ακόμα χειρότερο κατά τη διάρκεια της εκδήλωσης, όταν δεν επετράπη στις αντιστασιακές οργανώσεις να καταθέσουν στεφάνια. Αυτό προκάλεσε την έντονη αντίθεση του πλήθους που αποτελούταν κυρίως από ανθρώπους που προέρχοταν από την Αριστέρα. Υπήρξαν έντονες αποδοκιμασίες, πολύ μεγάλη ένταση και μάλιστα η κυβερνητική αντιπροσωπεία είχε αναγκαστεί να αποχωρήσει.
Σοβαρά επεισόδια ωστόσο σημειώθηκαν και μετά το συμβάν. Εξ’ αρχής η Αριστερά συνέδεσε την έκρηξη με τρομοκρατική ενέργεια της Δεξιάς εις βάρος της, με αποτέλεσμα εκατοντάδες παρευρισκόμενοι να κινηθούν απειλητικά κατά της Χωροφυλακής. Ακολούθησε πανδαιμόνιο και σοβαρά επεισόδια με τους αστυνομικούς. Σε αυτά υπήρξαν 18 συλλήψεις. Ανάμεσα τους και οι Στρατηγοί, Αυγερόπουλος του ΕΛΑΣ και Κοσίντας του ΕΔΕΣ.
Η δίκη έλαβε χώρα στη Λαμία στις 26 Μαΐου του 1964. Στις 17 Ιουνίου το διακστήριο καταδίκασε τους 12 συλληφθέντες σε ποινές φυλάκισης έως και τρία έτη, ενώ έξι άτομα αθωώθηκαν.
Γέφυρα Γοργοποτάμου: Οι ημερομηνίες σταθμοί
Παρακάτω συλλέξαμε τις δέκα πιο σημαντικές ημερομηνίες που αφορούν τη γέφυρα του Γοργοποτάμου και τις παρουσιάζουμε συγκεντρωτικά.
1905: Έναρξη κατασκευής της γέφυρας του Γοργοποτάμου από την ελληνική κυβέρνηση και τη γαλλική εταιρεία Batignolles, ως μέρος της σιδηροδρομικής γραμμής Αθηνών-Θεσσαλονίκης.
1907: Ολοκλήρωση της κατασκευής της γέφυρας, μια εντυπωσιακή μεταλλική δομή με μήκος 211 μέτρα και ύψος 30 μέτρα.
1923: Εκσυγχρονισμός της γέφυρας για την προσαρμογή της σε αυξημένο φορτίο, μετά την ανταλλαγή πληθυσμών και τις αυξημένες ανάγκες μεταφορών.
25 Νοεμβρίου 1942: Η ιστορική ανατίναξη της γέφυρας από τις αντάρτικες οργανώσεις ΕΛΑΣ και ΕΔΕΣ, υπό την καθοδήγηση Βρετανών κομάντο. Η ενέργεια αυτή καθυστέρησε τη γερμανική τροφοδοσία και αποτέλεσε σύμβολο εθνικής ενότητας.
1950: Ανακατασκευή της γέφυρας, που είχε υποστεί σοβαρές ζημιές από τη γερμανική ανατίναξη.
1982: Καθιέρωση της 25ης Νοεμβρίου ως ημέρα εορτασμού της Εθνικής Αντίστασης, με κέντρο τη γέφυρα του Γοργοποτάμου.
1992: Εγκαίνια του μνημείου Εθνικής Ενότητας στον Γοργοπόταμο, για να τιμηθεί η συνεργασία των αντιστασιακών οργανώσεων.
2000: Κατασκευή νέου μνημείου που αναδεικνύει τη σπουδαιότητα της γέφυρας ως σύμβολο αντίστασης.
2022: Εορτασμός των 80 χρόνων από την ανατίναξη της γέφυρας, με εκδηλώσεις μνήμης και εκθέσεις.
2024: Προετοιμασία για τα 120 χρόνια από την κατασκευή της γέφυρας.
Fan fact: Η μάχη στο Δέμα το 1821
Στο σημείο που βρίσκεται η γέφυρα του Γοργοποτάμου, έλαβε μέρος η μάχη των Ελλήνων επαναστατών με τις τουρκαλβανικές δυνάμεις του Ομέρ Βρυώνη τον Απρίλιο του 1821. Στη θέση Δέμα, που βρίσκεται η γέφυρα, είχε στρατοπεδεύσει η ομάδα του οπλαρχηγού Γιάννη Δυοβουνιώτη, η οποία έδρασε σε συνδυασμό με την ομάδα του Αθανάσιου Διάκου και του Πανουργιά Πανουργιά.
Οι Επαναστάτες που βρίσκονταν στο Δέμα ωστόσο, δέχθηκαν επίθεση από το στρατό των Τούρκων και των Αλβανών πριν προλάβουν να οχυρωθούν. Παρά τη σθεναρή τους αντίσταση, αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν, ενώ στη μάχη που έγινε έχασαν τη ζωή τους πέντε Έλληνες. Κατά κάποιες πηγές ενδεχομένως ο Δυοβουνιώτης να πήρε την απόφαση της υποχώρησης, ώστε να ενισχύσει τον Διάκο που είχε περικυκλωθεί στην περιοχή της Αλαμάνας.
Σε κάθε περίπτωση, η συγκεκριμένη μάχη -παρότι χαμένη για την πλευρά των Ελλήνων- θεωρείται κομβική. Κι αυτό καθώς ο στρατός του Ομέρ Βρυώνη υπέστη σοβαρές απώλειες, αναγκάστηκε να υποχωρήσει στη Λαμία και η Τουρκική Αυτοκρατορία εν συνεχεία αναθεώρησε το κατά πόσο σοβαρή απειλή ήταν ο ελληνικός στρατός.